Þvagsýrugigt

Saga sjúkdómsins

Þvagsýrugigt (enska: gout) er algengur gigtarsjúkdómur, sem hefur verið þekktur í meira en tvö þúsund ár. Til eru frásagnir af sjúkdómnum frá tímum Babylon. Hippokrates þekkti til þvagsýrugigtar og ummerki sjúkdómsins hafa fundist í ævafornum beinagrindum. Merkar uppgötvanir voru gerðar varðandi sjúkdóminn á 18. og 19. öldinni. Á vorum tímum hafa hins vegar orðið miklar framfarir bæði hvað varðar greiningu og meðferð sjúkdómsins. Þvagsýrugigt má flokka með velmegunarsjúkdómum.

Hvað er þvagsýrugigt?

Þvagsýrugigt getur átt sér margar orsakir. Þvagsýra er lífrænt efnasamband, sem myndast í líkamanum við niðurbrot púrins, sem er í flokki niturbasa t.d. Adenins og Guanins sem er meginuppistaða erfðaefnisins DNA og RNA og eru í öllum frumum. Púrín er því í miklu magni í kjötmeti, þar sem það samanstendur af mörgum frumum. Segja má, að þvagsýrugigt sé efnaskiptasjúkdómur sem einkennist af því að of mikið magn þvagsýru safnast fyrir í líkamanum. Tilhneigingin til að framleiða of mikið eða útskilja of lítið af þvagsýru er arfgeng. Að auki geta umhverfisþættir eins og ofát og ofdrykkja aukið magn þvagsýru í líkamanum, og sama gegnir um viss lyf, t.d. þvagræsilyf sem notuð eru gegn hjartabilun og háum blóðþrýstingi. Þvagsýra getur myndað kristalla í liðamótum og næsta umhverfi þeirra, og einnig stundum í öðrum líkamshlutum, t.d. í brjóski á eyrunum og í húð sérstaklega á fingrum og tám.

Markmið meðferðar

Eitt af markmiðum meðferðar við þvagsýrugigt er að hindra upphleðslu kristalla og að losa líkamann við þá, ef þeir hafa náð að myndast. Með nútíma lyfjameðferð er þetta vel gerlegt, jafnvel í svæsnum tilfellum. Auðvelt er að mæla þvagsýru í líkamanum með blóðprufu, og á sama hátt má meta árangur meðferðar við þvagsýrugigt. Með blóðprufum má einnig sýna, að vissir heilbrigðir einstaklingar, einkum nánir ættingjar þvagsýrugigtarsjúklinga, ganga árum saman jafnvel ævilangt með ofurmagn þvagsýru í líkamanum án þess að vita af því og án þess að fá þvagsýrugigtarkast. Þvagsýrugigt er fyrsti gigtarsjúkdómurinn, sem hægt er að lækna (bæla niður) í eitt skipti öll með nútíma læknisráðum og fyrirbyggja þannig liðskemmdir (liðagigt), sem oft fylgdi í kjölfar endurtekinna þvagsýrugigtarkasta.

Ástæður

Þvagsýrugigt er arfgeng, en umhverfisþættir skipta einnig máli og hún stafar af ofurmagni þvagsýru í líkamanum. Endurtekin þvagsýrugigtarköst geta skemmt liði og valdið langvarandi liðagigt. Með nútíma meðferð má fyrirbyggja langvarandi þvagsýrugigt.

Þvagsýrugigtarkast

Óþarft er að lýsa þvagsýrugigtarkasti fyrir þeim sem hefur kynnst því af eigin raun, því fáir kvillar sem hrjá mannkynið eru sársaukafyllri. Stóra táin sem verður rauð, þrútin og helaum um miðbik nætur, er vel þekkt fyrirbæri. Oft gleymist hins vegar að þvagsýrugigt getur einnig lagst á aðra liði líkamans, t.d. hné, olnboga og úlnliði. Áverki á liðamót getur hrundið af stað þvagsýrugigtarkasti. Þreyta, áhyggjur og lasleiki geta einnig hrundið af stað kasti. Stundum getur lítilfjörleg aðgerð, jafnvel tanndráttur, hrundið af stað kasti nokkrum dögum síðar. Tímabundið ofát og/eða ofdrykkja geta einnig valdið kasti hjá fólki með háa þvagsýru í blóðinu.

Fyrstu einkenni

Láttu þér alltaf detta þvagsýrugigt í hug, ef liður verður óeðlilega bólginn eftir lítils háttar áverka. Jafnvel smávægileg röskun á jafnvægi líkamans getur hrundið af stað kasti.

Vertu alltaf á varðbergi gegn einkennum byrjandi kasts, þar eð því fyrr sem meðferð er hafin, þeim mun betra.

Meðferð þvagsýrugigtar

Meðferðin felst mögulega í breytingum á mataræði, breytingu á áfengisdrykkju og/eða lyfjameðferð. Fjallað verður nánar um hvern þátt hér á eftir.

Mataræði

Í mörgum fæðutegundum er að finna lífrænt efnasamband, sem kallast púrín. Líkaminn breytir þessu efni í þvagsýru, og er fólki með þvagsýrugigt því ráðlegt að forðast púrinríka fæðu. Af algengum púrínríkum réttum má nefna allan innmat svo sem lifur, nýru, hjörtu, slátur svo og önnur matvæli svo sem kjöt og kjötsósur, fuglakjöt, fisk og fiskihrogn, sardínur og síld. Skynsamlegt er að forðast þessa rétti eftir því sem unnt er, og gæta hófs í neyslu eggjahvíturíkrar fæðu, t.d. kjöts. Hafa ber þó í huga, að viss lyf sem draga úr myndun þvagsýru í líkamanum minnka verulega þörfina fyrir strangt mataræði. Strangur megrunarkúr getur jafnvel valdið þvagsýrugigtarkasti. Á hinn bóginn er feitu fólki þó ráðlegt að grenna sig, því sterk tengsl eru milli offitu og ofurmagns þvagsýru í blóði.

Vökvi

Ráðlegt er að drekka mikinn vökva, því það flýtir fyrir útskilnaði þvagsýrunnar úr líkamanum. Einnig er óhætt að borða alla ávexti, ber, flest allt grænmeti, kartöflur, hveitiafurðir, hveitibrauð, mjólk og súrmjólk, rjóma, smjör, smjörlíki, olíur, ost, mysing, egg, hrísgrjón, kavíar, hnetur og krydd. Grænmeti og ávextir innihalda tiltölulega mikinn vökva og gera þvagið alkaliskt (basískt) en það flýtir fyrir útskilnaði þvagsýrunnar um nýrun.

Óhætt er að neyta eftirfarandi fæðutegundar en í hófi!

Baunir, ertur, spínat, aspargus, sveppir, rúgmjöl, korn og hafrar, bjór, kaffi, te og súkkulaði.

Áfengi

Áfengisdrykkja veldur ekki þvagsýrugigt ein og sér, en ef þú átt vanda til þvagsýrugigtar, getur drykkjutúr hrundið af stað kasti. Þetta er þó einstaklingsbundið, og margir læra innan tíðar af reynslu að forðast vissar áfengistegundir. Almennt má segja, að portvín og rauðvín séu verst, en kampavín, bjór og sherrý fara einnig illa í suma. Brennd vín eins og vodka, gin og viskí valda mun síður þvagsýrugigtarköstum en áðurnefndar áfengistegundir.

Meðferðarform

Staðbundin meðferð við þvagsýrugigtarkasti hrekkur oftast skammt. Að jafnaði þarf því að grípa til lyfja, og hér eru tveir flokkar lyfja mikilvægastir: Lyf við bráðu kasti og lyf sem draga úr myndun þvagsýru eða auka útskilnað hennar um nýrun.

Lyfjameðferð við bráðu kasti

Lyf þau, sem eru notuð gegn bráðu kasti eru aðallega bólgueyðandi gigtarlyf. Þau gagna þó lítt ein sér til að fyrirbyggja þvagsýrugigtarköst eða hindra útfellingu á þvagsýrukristöllum í liðum. Mikilvægt er að byrja töku þeirra sem fyrst, þegar kast er í uppsiglingu, eða helst áður en kastið byrjar.

Langtímameðferð til að fyrirbyggja köst

Fyrir þá, sem eru sífellt að fá þvagsýrugigtarköst, og blóðprufur gefa til kynna að of mikil þvagsýra sé í líkamanum, getur læknirinn ákveðið að gefa lyf, sem hindrar framleiðslu þvagsýru í eða eykur útskilnað hennar í gegnum nýrun. Þessi lyf verður að taka að staðaldri, bæði í köstum og á milli þeirra. Tilgangur þessarar meðferðar er að koma í veg fyrir ofurmagn þvagsýru í líkamanum og hindra þannig að þvagsýrukristallar falli út í liðum og annars staðar þar sem þeir geta valdið tjóni.

Lyfið allópúrínól

Það lyf sem nú er mest notað í þessum tilgangi kallast allópúrínól. Verkun þess byggist á að hindra framleiðslu þvagsýru í líkamanum. Mikilvægt er að gera sér grein fyrir, að jafnskjótt og töku lyfsins er hætt byrjar þvagsýran að hlaðast upp á ný. Því má reikna með, að taka þurfi lyfið ævilangt

Notkun allópúrínóls

Allópúrínól hefur ýmsa kosti. Ef þú notar lyfið minnkar t.d. mjög þörfin fyrir strangt mataræði, og lyf eins og aspirín sem í lágum skömmtum geta stuðlað að þvagsýrugigtarkasti, má þá taka að vild. Verkun allópúrínóls er síðkomin, og nokkrar vikur jafnvel mánuðir geta liðið áður en þú finnur á þér breytingu til hins betra. Sumir fá jafnvel aukin köst meðan lyfið er að minnka þvagsýruna í líkamanum. Þess vegna eru gigtarlyf oft gefin með allópúrinóli fyrstu tvo til þrjá mánuðina til að fyrirbyggja köst. Smám saman hætta þó köstin, og ef sýnilegar þvagsýruútfellingar hafa myndast, t.d. í nágrenni fingurliða, þá geta þær minnkað smám saman og jafnvel horfið.

Ef allópúrinól bregst, t.d. vegna ofnæmis, má grípa til lyfja, sem auka útskilnað þvagsýru í gegnum nýrun og hindra þannig upphleðslu hennar í líkamanum og um leið koma í veg fyrir þvagsýrugigtarköst. Hér gildir það sama og um allópúrínól; þessi lyf verður að taka mjög reglulega og ævilangt. Meðal lyfja í þessum flokki má nefna póbenesíð.

Lokaorð

Þvagsýrugigt getur verið mjög sársaukafullur sjúkdómur sem valdið getur skemmdum í liðamótum og jafnvel víðar. Bráðu köstin má þó lækna á skömmum tíma, og hægt er að koma í veg fyrir langvarandi liðagigt af völdum sjúkdómsins ef rétt er að málum staðið frá upphafi.

Höfundur greinar er Júlíus Valsson, gigtarlæknir

Birt í Gigtinni árið 2000.