Liðagigt (e. rheumatoid arthritis, RA) er sjálfsónæmissjúkdómur þar sem ónæmiskerfið fer að ráðast á eigin líkamsvef, sérstaklega í liðum. Þetta veldur bólgu í liðpokanum sem umlykur liði líkamans. Með tímanum getur bólgan leitt til skemmda á liðflötum, brjóski og jafnvel beinagrindinni.

Liðagigt er algengari hjá konum en körlum og byrjar oft á miðjum aldri, þó að hún geti einnig Liðagigt (rheumatoid arthritis, RA) getur haft áhrif á fólk á öllum aldri, en það eru ákveðin atriði sem geta aukið líkur á að einstaklingur fái sjúkdóminn. Algengustu áhættuþættirnir eru:

• Aldur: Liðagigt getur byrjað á hvaða aldri sem er, en hún kemur oftast fram á milli 30 og 60 ára aldurs.
• Kyn: Konur eru mun líklegri en karlar til að fá liðagigt. Um það bil 70-80% þeirra sem greinast með sjúkdóminn eru konur.
• Erfðir: Ef þú hefur fjölskyldumeðlim sem hefur liðagigt, þá er meiri hætta á að þú fáir sjúkdóminn sjálfur. Ákveðnar genabreytingar tengjast aukinni hættu á liðagigt.
• Ónæmiskerfið: Liðagigt er sjálfsónæmissjúkdómur, þar sem ónæmiskerfið fer að ráðast á eigin vefi. Ef þú hefur aðra sjálfsónæmissjúkdóma getur þú haft aukna áhættu.
• Reykingar: Reykingar eru einn af stærri áhættuþáttum fyrir liðagigt, sérstaklega hjá þeim sem hafa ákveðin gen sem auka viðkvæmni fyrir sjúkdómnum.
• Offita: Fólk með of mikið líkamsþyngd hefur aukna áhættu á að þróa liðagigt, sérstaklega í hnökum og mjöðmum.
• Umhverfisáhrif: Ákveðnar umhverfisáhrif, eins og sýkingar, geta einnig haft áhrif á þróun sjúkdómsins hjá þeim sem eru viðkvæmir.

Þótt þetta séu helstu áhættuþættirnir, þá geta einstaklingar sem ekki hafa þessa áhættuþætti einnig þróað með sér liðagigt. Það er mikilvægt að greina sjúkdóminn snemma og byrja meðferð sem fyrst til að bæta lífsgæði og koma í veg fyrir varanlega liðskemmdir.

Einkenni liðagigtar (rheumatoid arthritis, RA) geta verið mismunandi frá manni til manns, en þau eru venjulega mest áberandi í liðum og geta þróast smám saman eða komið í bylgjum. Hér eru algengustu einkenni liðagigtar:

• Liðverkir og bólga: Liðir verða bólgnir, heitir og verkjaðir, sérstaklega í morguninn eða eftir hvíld. Þetta gerist oft í smærri liðum eins og fingrum, úlnliðum, öxlum, hnjám og tærum.
• Morgunstífleiki: Fólk með liðagigt upplifir oft mikinn stífleika í liðum þegar það vaknar, sem getur vara í 30 mínútur eða lengur. Þetta getur gert það erfitt að hreyfa sig í byrjun dags.
• Þreyta: Mikið álag á líkamann vegna bólgu getur leitt til mikillar þreytu. Þetta getur haft áhrif á daglegt líf og almenna orku einstaklings.
• Hiti og roði: Bólgnir liðir geta orðið rauðir og heitir við snertingu vegna bólgu í liðpokanum.
• Minni hreyfanleiki: Þegar bólgan í liðum verður langvarandi getur hún takmarkað hreyfanleika og valdið stífleika, sem getur komið í veg fyrir eðlilega hreyfingu.
• Ef sjúkdómurinn er ekki meðhöndlaður getur hann valdið varanlegum breytingum á liðum, eins og aflögun og krömpum. Þetta getur leitt til þess að liðir verða óstöðugir eða jafnvel óvirkir.
• Bólga í öðrum líkamshlutum: Liðagigt getur einnig haft áhrif á önnur líffæri, eins og lungun, hjartað og augun. Þetta getur valdið óvenjulegum einkennum eins og öndunarerfiðleikum, þurrkum í augum eða breytingum á húð.
• Vægur háls- og höfuðverkur: Sumir upplifa líka höfuðverk eða vöðvaverki, sem er afleiðing bólgu og verkja.
• Megrun og léleg matarlyst: Í sumum tilfellum getur liðagigt valdið þyngdartapi vegna bólgu og því að það sé ekki nægilega matarlyst.

Liðagigt getur komið í bylgjum, þar sem einkenni fara úr og inn. Á meðan á slæmum tímum stendur (hámarks bólga), getur einstaklingur fundið fyrir miklum sársauka og líkamlegri óþægindum. Ef sjúkdómurinn fer ómeðhöndlaður getur það valdið varanlegum liðskemmdum.

Ef þú upplifir einhver af eftirfarandi einkennum, ættir þú að leita til læknis eins fljótt og auðið er, sérstaklega ef einkenni eru langvarandi eða versna með tímanum:

• Liðverkir og bólga sem varir lengi: Ef þú hefur stöðuga liðverki sem vara í meira en nokkra daga eða vikur, sérstaklega í báðum hliðum líkamans (t.d. í báðum úlnliðum, fingrum eða hnákum), gæti það verið merki um liðagigt.
• Morgunstífleiki sem varir lengi: Ef þú finnur fyrir miklum stífleika í liðum sem varir í meira en 30 mínútur þegar þú vaknar eða eftir langa hvíld, er það einnig algengt einkenni liðagigtar.
• Bólga eða hitamyndun í liðum: Ef liðir verða rauðir, heitir og bólgnir, og þú finnur fyrir sársauka við hreyfingu, getur það verið merki um bólgu, sem er einkennandi fyrir liðagigt.
• Höfuðverkur eða óútskýrð þreyta: Mikil þreyta og höfuðverkur í tengslum við liðverkina geta verið merki um að bólgan í líkamanum sé að hafa áhrif á almennt heilsufar.
• Vægur vefjaskaði eða aflögun á liðum: Ef þú tekur eftir breytingum í útliti liða (t.d. aflögun, óeðlilegri hreyfingu eða krampa), ættir þú að leita læknis til að fá nákvæma greiningu og meðferð.
• Einkenni sem koma og fara: Ef þú upplifir einkenni sem koma og fara, eða ef þú hefur slæma verkja sem koma á óvæntum tímum, ættir þú að leita til læknis til að útiloka eða staðfesta mögulega greiningu.
• Önnur óútskýrð einkenni: Ef þú hefur einnig aðra óútskýrða einkenni eins og þurrka í augum, öndunarerfiðleika eða óvenjulega útbrot sem tengjast liðverkinum, ættir þú að leita aðstoðar hjá lækni.

Liðagigt er sjálfsónæmissjúkdómur sem getur valdið langvarandi skemmdum á liðum ef ekki er farið að meðferð snemma. Því er mikilvægt að leita læknis ef þú hefur einhverjar áhyggjur af þessum einkennum til að fá tímanlega greiningu og koma í veg fyrir alvarlegar afleiðingar.

Greining á liðagigt fer fram með eftirfarandi aðferðum:

• Sagan og einkenni: Læknir fer yfir einkenni, t.d. liðverkir, stífleika og bólgu, og athugar áhættuþætti (t.d. fjölskyldusaga).
• Líkamleg skoðun: Læknir skoðar liði fyrir bólgu, hreyfingarleysi og þrýstingsnæmi.
• Blóðpróf: Prófað er fyrir reumatoidfaktor (RF), anti-CCP mótefnum og bólguprófum (CRP, ESR).
• Myndgreining: Röntgen eða MRI til að skoða liðskemmdir og bólgu.
• Greining samkvæmt viðmiðum: ACR/EULAR viðmið eru notuð til að staðfesta greiningu.

Þessi ferli hjálpa lækni að greina liðagigt og útiloka aðra sjúkdóma.

Meðferð við liðagigt felst oft í lyfjum til að draga úr bólgu, verkjum og koma í veg fyrir liðskemmdir. Hér eru helstu lyf við liðagigt:

• Bólgueyðandi lyf (NSAID):
  • Dæmi: Íbúprófen, naproxen
  • Notkun: Draga úr bólgu og verkjum, en bæta ekki við líkamann sjálfan.
• Sjálfsónæmisbælandi lyf (DMARDs):
  • Dæmi: Methotrexate, sulfasalazine
  • Notkun: Áhrif á sjálfsónæmiskerfið, draga úr bólgu og koma í veg fyrir liðskemmdir. Methotrexate er algengt lyf við liðagigt.
• líftæknilyf:
  • Dæmi: Etanercept, adalimumab
  • Notkun: Sérhæfð lyf sem bregðast við ónæmiskerfinu, oft notuð þegar önnur lyf eru ekki nóg.
• Corticosteroíðar:
  • Dæmi: Prednisólon
  • Notkun: Mjúkjarna bólgu og verkja fljótt, en ætti að nota í stuttan tíma vegna aukaverkana.
• Önnur bólgueyðandi lyf:
  • Dæmi: Hydroxychloroquine

1. • Notkun: Notað við mildari tilfelli eða sem viðbót við önnur lyf.

Meðferð við liðagigt er sérsniðin að þörfum einstaklingsins og fylgist oft með þróun sjúkdómsins.

Sjúklingar með liðagigt geta gert ýmislegt til að stjórna einkennum og bæta lífsgæði. Hér eru nokkur ráð:

• Hreyfing: Regluleg, mild hreyfing eins og gönguferðir, sund eða jóga getur hjálpað til við að bæta liðahreyfing og styrkja vöðva sem styðja við liði.
• Sjúkraþjálfun: Sérhæfð sjúkraþjálfun getur hjálpað til við að bæta liðhreyfingu, styrkja vöðva og minnka verk.
• Þyngdarstjórnun: Að halda réttri líkamsþyngd getur létt á álagi á liði, sérstaklega í hnjám og mjöðmum.
• Hvíld og jafnvægi: Mikilvægt er að fá nægan hvíld og hvíla liði þegar þeir eru bólgnir eða verkjaðir, en einnig að forðast of mikla hreyfingu sem getur valdið meira álagi.
• Hita og kulda meðferðir: Heitt bað eða hitapokar geta létt á verkjum, en kaldir bakstrar (ís) geta minnkað bólgu og verk.
• Þrýstingsband: Í sumum tilfellum geta stuðningsband eða útbúnaðir sem styrkja liði hjálpað við að bæta hreyfingu og minnka álag.
• Taka lyf samkvæmt fyrirmælum: Að fylgja meðferðaráætlun læknis og taka lyf reglulega getur hjálpað við að stjórna bólgu og verkjum.
• Hugleiðing og streitustjórnun: Liðagigt getur aukið streitu og þreytu, svo aðferðir eins og hugleiðing, djúp öndun eða afslöppun æfingar geta hjálpað til við að bæta andlega vellíðan.

Að bæta þessum þáttum við daglegt líf getur hjálpað við að draga úr einkennum og bæta lífsgæði fyrir sjúklinga með liðagigt.

Horfurnar fyrir einstaklinga með liðagigt (rheumatoid arthritis, RA) eru mjög breytilegar og fer eftir ýmsum þáttum, þar á meðal því hversu snemma sjúkdómurinn er greindur og meðhöndlaður, alvarleika hans, viðbrögðum við meðferð og heilsufari einstaklingsins í heild.

Horfurnar fyrir liðagigt eru að jafnaði betri ef:

• Greining er gerð snemma: Þegar liðagigt er greind fljótt og meðferð hefst strax, er hægt að fyrirbyggja eða minnka liðskemmdir og bæta lífsgæði.
• Rétt meðferð er notuð: Með bólgueyðandi lyfjum og sjálfsónæmisbælandi lyfjum (DMARDs) er hægt að stjórna bólgu og verkjum, og í sumum tilfellum er hægt að ná fram langvarandi betri heilsu.
• Viðbrögð við meðferð eru góð: Ef einstaklingur svarar vel við lyfjum og öðrum meðferðum (svo sem sjúkraþjálfun og lífsstílsbreytingum), þá geta horfurnar verið mjög jákvæðar og einstaklingurinn getur haft lífsgæði líkt og áður.
• Hjálp við streitu og andlega líðan: Það að meðhöndla streitu og kvíða sem getur fylgt sjúkdómnum getur einnig haft jákvæð áhrif á horfurnar.

Horfurnar eru minna jákvæðar ef:

• Sjúkdómurinn er alvarlegur eða svarar illa meðferð: Ef liðagigt er ómeðhöndluð eða ekki svarar meðferð, getur hún valdið varanlegum liðskemmdum og hamlað hreyfingum, sem getur haft áhrif á daglegt líf.
• Liðskemmdir verða fyrir ofan ákveðið stig: Ef mikil liðskemmd hefur átt sér stað áður en meðferð byrjar, getur það haft áhrif á langtíma horfur.
• Samantekt: Meðferð við liðagigt hefur tekið stórstígar breytingar á síðustu árum, og flestir sem fá rétta meðferð geta haft gott líf og stjórnað einkennum. Horfurnar eru betri ef sjúkdómurinn er greindur og meðhöndlaður snemma og viðeigandi meðferð er fylgt.