Æðabólgur (vasculitis) eru bólgusjúkdómur í æðum sem getur haft áhrif á stórar, meðalstórar eða smáar æðar í líkamanum. Bólgan getur valdið því að æðarnar þrengjast, veikjast eða lokast, sem truflar blóðflæði til líffæra og vefja.

Hverjir fá æðabólgur?

• Fullorðnir og aldraðir – Sumar tegundir, eins og risafrumuæðabólga, eru algengari hjá fólki yfir 50 ára.
• Ungt fólk og börn – Sjúkdómar eins og Kawasaki-heilkenni hafa áhrif á börn, sérstaklega undir 5 ára aldri.
• Fólk með sjálfsofnæmissjúkdóma – Sjúkdómar eins og liðagigt, rauðir úlfar og sóragigt auka hættuna á æðabólgu.
• Reykingafólk – Reykingar geta aukið líkur á ákveðnum tegundum æðabólgu, t.d. Buerger-sjúkdómi.
• Fólk með sýkingar – Sumar veirusýkingar, eins og lifrarbólga B eða C, geta valdið æðabólgum.
• Erfðir og erfðasaga – Þeir sem eiga ættingja með sjálfsofnæmissjúkdóma geta verið í aukinni áhættu.
• Fólk sem tekur ákveðin lyf – Sum lyf geta valdið ónæmiskerfisviðbrögðum sem leiða til æðabólgu.

Ef þú tilheyrir áhættuhópi eða finnur fyrir einkennum eins og þreytu, útbrotum, verkjum eða sjóntruflunum er gott að ræða við lækni. Viltu fá upplýsingar um ákveðna tegund æðabólgu?

Hver eru einkenni æðabólgna?

• Verkir og þreyta – Bólga í æðum getur valdið almennri vanlíðan og orkuleysi.
• Hiti og bólga – Húðin getur orðið rauð eða aum yfir bólgnum æðum.
• Dofi eða máttleysi – Ef blóðflæði minnkar til útlima getur það valdið dofa eða veikleika.
• Útbrot og blæðingar í húð – Smáæðabólgur geta valdið rauðum punktum eða marblettum á húð.
• Sjóntruflanir eða höfuðverkur – Stundum getur bólga í æðum haft áhrif á augu og heila.

Hvenær ætti að leita til læknis?

• Langvarandi þreytu og almennri vanlíðan sem skýrist ekki af öðrum orsökum.
• Óútskýrðum verkjum í liðum, vöðvum eða útlimum.
• Útbrotum eða marblettum sem birtast skyndilega án áverka.
• Hita sem endurtekur sig eða varir lengi án sýnilegrar orsakar.
• Öndunarerfiðleikum eða langvarandi hósta sem gæti bent til bólgu í lungum.
• Höfuðverk eða sjóntruflunum eins og þokusýn eða tímabundnu sjónleysi.
• Dofa, máttleysi eða kuldatilfinningu í útlimum, sem gæti bent til skerts blóðflæðis.

Ef þú finnur fyrir alvarlegum einkennum eins og skyndilegri sjónskerðingu, brjóstverk eða mikilli öndunarerfiðleika skaltu leita tafarlaust á bráðamóttöku.

Hvernig fer greining á æðabólgum fram?

Greining á æðabólgum (vasculitis) felst í:

• Sjúkrasögu og líkamsskoðun – Mat á einkennum, blóðflæði og almennu ástandi.
• Blóðprufum – Mælingar á bólgu (CRP, sökk) og ónæmismörkum (ANCA, ANA).
• Þvagprufu – Skoða prótein eða blóð í þvagi sem getur bent til bólgu í nýrum.
• Myndrannsóknum – Ómskoðun, tölvusneiðmynd eða æðamyndataka til að meta skemmdir í æðum.
• Vefjasýni (biopsía) – Tekið úr húð, nýrum eða öðrum líffærum til að staðfesta bólgu.

Ef greiningin staðfestir æðabólgu, hefst meðferð með bólgueyðandi eða ónæmisbælandi lyfjum.

Lyf við æðabólgum

Lyf við æðabólgum (vasculitis) eru notuð til að draga úr bólgu, bæla ónæmiskerfið og koma í veg fyrir skemmdir á æðum og líffærum.

Helstu lyfjaflokkar:

• Bólgueyðandi lyf
  • Sterar (prednisón) – Algengasta meðferðin til að minnka bólgu hratt.
  • NSAID-lyf (íbúprófen, naproxen) – Notuð við vægari einkennum.
• Ónæmisbælandi lyf
  • Methotrexate, azathioprine eða mycophenolate mofetil – Hjálpa til við að stjórna ónæmiskerfinu.
  • Cyclophosphamide – Sterkara lyf notað við alvarlegum tilfellum.
• Líftæknilyf
  • Rituximab – Notað við ákveðnar tegundir æðabólgu, t.d. ANCA-jákvæða vaskúlíta.
  • Tocilizumab – Notað við risafrumuæðabólgu.
• Blóðþynningarlyf
  • Stundum notuð ef hætta er á blóðtappa vegna skemmda í æðum.

Meðferð er sérsniðin að hverjum sjúklingi og fer eftir tegund æðabólgu og alvarleika sjúkdómsins.

Hvað geta sjúklingar gert sjálfir?

Sjúklingar með æðabólgur geta gert eftirfarandi til að létta á einkennum og stuðla að bata:

• Hvíld getur hjálpað til við að minnka álag á æðarnar og draga úr bólgu.
• Kaldir eða heitir bakstrar: Heitir bakstrar geta dregið úr bólgu og verkjum, en kaldir bakstrar geta dregið úr bjúg.
• Hækka fætur: Að hækka fætur getur hjálpað til við að bæta blóðflæði og draga úr bjúg.
• Stundum getur hjálpað að nota stuðningssokka (með leyfi læknis) hjálpað til við að bæta blóðflæði.
• Forðast langa setur eða vera lengi í sömu stellingu: Það er gott að hreyfa sig reglulega og forðast að vera lengi í sömu stöðu.
• Lyfjameðferð: Fylgja fyrirmælum læknis varðandi bólgueyðandi eða blóðþynnandi lyf.

Það er mikilvægt að sjúklingar leiti til læknis ef einkenni versna eða ef þeir hafa áhyggjur.

Hverjar eru horfurnar

Horfurnar fyrir sjúklinga með æðabólgur eru yfirleitt góðar, sérstaklega ef ástandið er meðhöndlað tímanlega. Flest tilfelli, sérstaklega yfirborðsæðabólga (e. superficial thrombophlebitis), lagast með meðferð, og sjúklingar ná fullum bata eftir nokkra vikur. Ef um er að ræða djúptæðabólgu (e. deep vein thrombosis, DVT) getur það verið alvarlegra og aukið áhættu á fylgikvillum eins og lungnablóðtappa, en með réttri meðferð (svo sem blóðþynnandi lyf) eru horfurnar einnig mjög góðar.

Áhrif veikindanna fara eftir því hversu alvarleg bólgan er og hvort meðferð er hafin á nógu snemma. Með réttum lífstíl, reglulegu eftirliti og fylgni við meðferð, geta flestar manneskjur farið aftur til eðlilegs lífs.